Türkiye’nin özgün kültürel dinamikleri içinde şekillenmiş olan Arabesk müziği; psikolojik, sosyolojik, antropolojik ve kültürel bağlamlarda çok yönlü olarak ele almak en dığru olanıdır . Arabesk müzik, özellikle 1960 sonrası Türkiye’sinde hızla artan iç göç, kentleşme, sınıfsal dönüşüm ve kültürel yabancılaşma süreçlerinin bir sonucu olarak doğmuş; bu müziği dinleyen kitlelerin acı, yalnızlık, isyan ve kader gibi temalar etrafında özdeşleşmesine imkân tanımıştır. Bu nedenle, Arabesk müziğin neden kasvetli ve melankolik olduğu, diğer müzik türlerinden (halk müziği, Türk sanat müziği, jazz-blues, pop) hangi yönlerle ayrıştığı ve bireyler üzerindeki psikolojik etkilerinin nasıl bir seyir izlediğini iyi analiz edilmesi gerekir.
Müslüm Gürses örneği üzerinden Arabesk’in bir kültürel kimlik ve yaşam tarzı haline geldiği gösterilmiş; jilet atma, alkol bağımlılığı ve toplumsal dışlanmışlık gibi olgularla ilişkisi tartışılmıştır. Bu müzik türünün bireylerde bir tür duygusal boşalım sağladığı, ancak aynı zamanda kadercilik ve pasiflik üreterek bireyin toplumla ve kendisiyle kurduğu ilişkiyi olumsuz etkileyebileceği sonucuna ulaşılmıştır.
Arabesk’in melankolik ve fatalist yapısı, toplumsal yapının eşitsizliklerine dair önemli ipuçları sunsa da, dönüşüm ve umut üretme konusunda sınırlı bir kapasiteye sahiptir. Bu bağlamda Arabesk müzik, sadece sanatsal değil, aynı zamanda toplumsal ve psikolojik çözümleme gerektiren çok katmanlı bir kültürel olgudur.
I. ARABESK MÜZİĞİN TARİHSEL VE SOSYOKÜLTÜREL KÖKENLERİ
1.1 Türkiye’de Modernleşme, Göç ve Şehirleşmenin Etkileri
Arabesk müziğin doğuşu ve yaygınlaşması, Türkiye’nin 20. yüzyılın ortasından itibaren yaşadığı sosyoekonomik ve kültürel dönüşümle yakından ilişkilidir. Özellikle 1950’li yıllardan sonra artan iç göç hareketleri, kırsal bölgelerden büyük şehirlere yönelen yoğun nüfus akışı, geleneksel toplumsal yapının çözülmesine ve yeni kentli bireylerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu yeni kentliler, çoğunlukla İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyükşehirlerin çeperlerinde gecekondu mahallelerinde yaşamış; ekonomik olarak yoksullukla, kültürel olarak ise yerinden edilmişlikle karşı karşıya kalmıştır.
Köy yaşamının dayanışmacı, hiyerarşik ama güvenli yapısından kopan birey, şehirde hem maddi hem manevi anlamda belirsizlikle yüzleşmiştir. Bu belirsizlik, bireyin aidiyet duygusunu sarsmış, yabancılaşmayı ve yalnızlığı tetiklemiştir. Arabesk müzik, bu ruh halinin en güçlü ifadesi olarak ortaya çıkmış; kırsaldan gelen bireyin kentte karşılaştığı yabancılaşma, hayal kırıklığı, aşk acısı ve kadercilik gibi temalarla içselleştirilmiştir.
Söz konusu dönemde devletin modernleşme politikaları, Batı merkezli bir kültürel yönelimi teşvik ederken; alt sınıfların gündelik yaşam pratikleri ve duygusal dünyası çoğu zaman görmezden gelinmiştir. Bu durum, Arabesk müziği tüketen kesim ile resmi kültür politikaları arasında bir çatışma yaratmış; Arabesk, sisteme karşı doğrudan değil, dolaylı bir muhalefet biçimi olarak konumlanmıştır.
1.2 Doğu ile Batı Arasında Kalmak: Kültürel Melezlik ve Kimlik Krizi
Arabesk müziğin ortaya çıkışı, yalnızca ekonomik veya demografik dönüşümlerle değil, aynı zamanda Türkiye’nin kültürel modernleşme süreciyle de ilişkilidir. Türkiye, tarihsel olarak Batılılaşma ile geleneksel değerler arasında salınan bir kimlik inşası süreci yaşamıştır. Arabesk müzik, bu kültürel çatışmanın ve kimlik bölünmesinin sanat alanındaki en görünür izdüşümlerinden biridir.
Arabesk ne geleneksel halk müziği gibi köylü estetiğine dayanır, ne de Batı etkisindeki popüler müzik kadar kentli, modern ve bireyci bir karakter taşır. Aksine, Arabesk bu iki kutup arasında sıkışan bireyin içsel parçalanmışlığını yansıtır. Bu nedenle, Arabesk yalnızca müzikal bir form değil, aynı zamanda bir kimlik bunalımının sesidir. Hem Doğulu hem Batılı olamayan, hem köylü hem kentli olamayan, sınıfsal olarak yukarıya çıkamayan ama aşağıda da durmak istemeyen bireylerin duygusal dile gelişi bu müzikte vücut bulur.
Kültürel melezlik (cultural hybridity) kavramı, Arabesk’in doğasını anlamak için önemli bir analitik çerçeve sunar. Arabesk, makam müziğinden alıntılarla geleneksel yapıyı sürdürürken, batı müziğinden ödünç alınan armonik ve ritmik öğelerle de modern bir forma bürünür. Bu nedenle, Arabesk müzik, Türkiye’nin toplumsal dönüşüm sürecindeki ara kimliklerin ifadesi haline gelir.
1.3 Arabesk ve Sosyal Sınıf İlişkisi
Arabesk müzik, Türkiye’deki sosyal sınıf yapılanması içinde belirli bir konumda yer almış; özellikle alt sınıfların, işçi kesiminin ve şehirde tutunamayanların müziği olarak görülmüştür. Pierre Bourdieu’nün “kültürel sermaye” kavramı bağlamında düşünüldüğünde, Arabesk düşük kültürel sermayeye sahip bireylerin sanatsal tüketim biçimidir. Bu nedenle uzun yıllar boyunca “aşağı kültür” olarak damgalanmış ve kültürel elitler tarafından küçümsenmiştir.
Arabesk’in bu sınıfsal kodlanışı, yalnızca müzikal içerik değil, aynı zamanda dinleyici profili üzerinden de değerlendirilmiştir. Örneğin, eğitim düzeyi düşük, ekonomik olarak yoksul, kırsal kökenli bireyler Arabesk’in başlıca hedef kitlesi olmuş; bu durum müziğin sosyal prestijini olumsuz etkilemiştir. Ancak bu olumsuz etiketleme, Arabesk’in toplumdaki işlevini veya etkisini azaltmamış, aksine daha derin bir duygusal bağ kurulmasına neden olmuştur.
Bu bağlamda Arabesk müzik, yalnızca bir sınıfın estetik tercihi değil, aynı zamanda o sınıfın gündelik hayatta karşılaştığı dışlanmışlığın, değersizleştirilmenin ve görünmezliğin bir ifadesi olarak da işlev görmüştür. Müziğin içerdiği kadercilik ve acı temaları, bireyin yaşadığı sınıfsal hüsranı sembolik olarak telafi etmesine olanak tanımıştır. Arabesk bu yönüyle bir “duygusal başa çıkma stratejisi” olarak değerlendirilebilir.
II. MELANKOLİK ESTETİK: ARABESK’İN DUYGUSAL DÜNYASI
2.1 Tematik Yapı: Kader, Acı, Aşk ve İsyan
Arabesk müzikte öne çıkan temel temalar arasında kader, çekilen acı, karşılıksız aşk, yalnızlık ve toplumsal adaletsizlik yer alır. Bu temalar, sadece bireyin yaşadığı duygusal süreçleri değil; aynı zamanda toplumsal dışlanmışlık, sosyoekonomik başarısızlık ve kültürel kopuşu da simgeler. Arabesk şarkı sözlerinde sıkça rastlanan “kader utansın”, “bu dünyada yerim yok”, “yalan dünya”, “acıların çocuğuyum” gibi ifadeler, duyguların hem kişisel hem de kolektif bir söyleme dönüştüğünü gösterir.
Arabesk’te kader, bireyin toplumsal konumunu aşamamasının ve başarısızlıklarının meşrulaştırıcısı olarak yer alır. Bu yönüyle kader teması, sisteme yönelik doğrudan bir politik eleştiriyi içermekten ziyade, sistemin olumsuzluklarını bireyin kişisel yazgısına mal eder. Bu durum, Arabesk’in melankolik yapısının ideolojik bir zeminde şekillendiğini gösterir. İsyan ise Arabesk’te aktif bir karşı koyuş değil, çoğu zaman içe yönelmiş bir feryat biçiminde ortaya çıkar. İsyan edilmekte ama bu isyan genellikle eyleme dönüşmemektedir.
Bu yönüyle Arabesk’in tematik yapısı, bireyin duygularını ifade etme biçimi kadar, onu pasifliğe ve kabullenmeye yönlendiren bir içeriğe de sahiptir. Bu da müziğin, birey üzerindeki psikolojik etkisini biçimlendiren önemli bir faktördür.
2.2 Melodi ve Makam: Duygusal Yoğunluğun Müzikal Biçimi
Arabesk müziğin melankolik yapısı yalnızca sözlerinde değil, melodik yapısında da kendisini açıkça ortaya koyar. Arabesk; genellikle Hicaz, Hüzzam, Kürdi, Nihavent gibi Türk musikisinin geleneksel makamlarını temel alır. Bu makamların karakteristik özelliği, dinleyicide içe dönüklüğü, hüzün ve duygusal yoğunluğu tetikleyen yapılarıdır. Melodik yapı çoğu zaman yavaş tempolu, uzun uzatmalı ve ağdalı seslerle örülüdür. Bu da müziğin dramatik etkisini güçlendirir.
Özellikle yaylı çalgıların, klavye, darbuka ve bağlama gibi enstrümanların ağır tempoda kullanılması, şarkılara duygusal bir yoğunluk kazandırır. Ritmik olarak serbest ya da aksak usullerle ilerleyen Arabesk müzik, Batı müziğinin düzenli ve armonik yapısından uzak bir form sergiler. Bu farklılık, Arabesk’in hem müzikal hem de ruhsal bir “karşı duruş” içerdiğini gösterir.
Ayrıca vokal kullanımında görülen dramatizasyon ve abartılı yorum biçimleri de Arabesk’in duygusal estetizmini pekiştirir. Şarkıcıların şarkı sırasında ağlaması, iç çekmesi ya da çığlık benzeri vokal çıkışları, dinleyici ile güçlü bir duygusal rezonans kurulmasını sağlar.
2.3 Arabesk ve Melankoli: Psikolojik Bir Perspektif
Melankoli, sadece bir ruh hali değil; tarihsel ve kültürel bir duygulanım biçimidir. Sigmund Freud’a göre melankoli, kişinin kaybını içselleştirmesi ve bu kayıpla özdeşleşmesi sonucu ortaya çıkar. Arabesk müzikte görülen melankoli de bu tanıma oldukça yakındır. Arabesk dinleyicisi, kaybettiği sevdayı, itibarı, sosyal konumu ya da “mutlu hayat” beklentisini içselleştirir ve bunu müzik aracılığıyla yeniden yaşar.
Arabesk’teki melankoli, yalnızca bireysel bir duygu durumu değil, aynı zamanda sosyokültürel bir ifadedir. Özellikle kent yoksullarının, işçilerin ve göçmen bireylerin hayatında yaygın olan duygusal bastırılmışlık, Arabesk şarkılarla sembolik olarak dışa vurulur. Melankoli burada bir çaresizlik değil, bir ifade aracıdır. Birey, yaşadığı kırılmaları ve eksiklikleri dile getirerek bir tür rahatlama sağlar. Bu anlamda Arabesk, dinleyici için bir “katarsis” aracıdır.
Ancak bu katarsis her zaman sağaltıcı değildir. Aksine, melankolinin sürekli tekrar edilmesi, bir tür duygusal bağımlılığa dönüşebilir. Arabesk müzikle birlikte sürekli acı temsillerine maruz kalmak, bireyde umutsuzluk ve depresif eğilimlerin kalıcılaşmasına neden olabilir. Bu durum, müziğin sadece duygusal bir ifade biçimi değil, aynı zamanda psikolojik bir risk faktörü olarak da değerlendirilmesini gerektirir.
III. ARABESK DİNLEYİCİSİNİN PSİKOLOJİK PROFİLİ
3.1 Arabesk Dinleyicisinin Kişilik Özellikleri ve Duygulanım Yapısı
Arabesk müziği tercih eden bireylerin genel psikolojik yapısı üzerine yapılan çalışmalarda, bu kişilerin içe dönük, duygusal, kırılgan ve yüksek düzeyde duygu yoğunluğu taşıyan bireyler oldukları gözlemlenmiştir (Köse, 2014). Bu dinleyiciler çoğunlukla travmatik yaşam olaylarına maruz kalmış, aile içi problemler yaşamış, toplumsal kabul görmekte zorlanan ya da hayatta belirgin bir başarısızlık deneyimlemiş bireylerden oluşur.
Arabesk dinleyicisinin kişilik yapısında sıklıkla nevrotik eğilimler, kadercilik, öğrenilmiş çaresizlik ve düşük benlik saygısı gibi psikolojik eğilimler gözlemlenmektedir. Sıklıkla “ben zaten hak etmiyorum”, “kaderim böyle”, “kimse beni anlamıyor” gibi düşünce kalıplarıyla şekillenen bir iç konuşma mevcuttur. Bu düşünce yapısı, Arabesk müziğin lirik içeriğiyle büyük ölçüde örtüşür ve bireyin müzikle güçlü bir özdeşleşme kurmasına neden olur.
Dolayısıyla Arabesk, bireyin yaşadığı hayal kırıklıklarını dışavurabileceği, varoluşsal sıkışmışlığını seslendirebileceği bir duygusal zemin oluşturur. Ancak bu süreç, bireyi pasifleştirme riski de taşır. Müziğin sürekli olarak çaresizlik, kayıplar ve mutsuzluk temaları etrafında dönmesi, bireyin ruhsal esnekliğini zayıflatabilir.
3.2 Travmatik Deneyim ve Arabesk Dinleyicisi: Katarsis mi, Kapanma mı?
Arabesk müziğin sıklıkla travmatik deneyimlere sahip bireyler tarafından dinlenmesi, müziğin bir “katarsis aracı” işlevi görüp görmediği sorusunu gündeme getirir. Psikolojide “katarsis” terimi, bireyin bastırdığı duygularını ifade etmesiyle yaşadığı duygusal rahatlama sürecini ifade eder. Bu bağlamda Arabesk, bireyin sosyal ya da kişisel travmalarını müzik yoluyla dışa vurması için bir araç haline gelebilir.
Ancak katarsisin terapötik etkisi, duyguların yalnızca tekrar edilmesinden değil, bunların anlamlandırılmasından ve dönüştürülmesinden geçer. Arabesk müzikte ise çoğu zaman yaşanan acı sabit bir kader olarak sunulur ve çözüm önerisi içermez. Bu da, dinleyicinin sadece duygusal bir tekrar döngüsü içinde kalmasına neden olabilir.
Özellikle “acıya alışmak”, “sustukça büyüdü içimde sancı”, “ağlamak güzel şeymiş” gibi dizeler, travmanın sağaltılmasından ziyade duygusal kapanmaya ve kabullenişe yönlendiren bir yapıdadır. Dolayısıyla Arabesk’in işlevi, tam anlamıyla bir katarsis değil, bir tür duygusal bağımlılık haline gelebilir. Bu durumda müzik, bireyin psikolojik iyilik halini artırmak yerine, mevcut duygusal sıkışmışlığı pekiştirebilir.
3.3 Arabesk ve Psikopatoloji: Kendine Zarar Verme ve Depresif Eğilimler
Arabesk dinleyicileri arasında zaman zaman kendine zarar verme, aşırı alkol tüketimi, intihar düşünceleri ya da depresif belirtiler gözlemlenmiştir. Bu olguların Arabesk kültürüyle ilişkisi birebir nedensellik taşımamakla birlikte, müziğin bu tür eğilimleri pekiştirme potansiyeli taşıdığı düşünülmektedir.
Örneğin 1990’lı yıllarda Müslüm Gürses konserlerinde jilet atan hayranlar, Arabesk’in duygusal yoğunluğunu fiziksel bir eyleme dönüştürerek dışa vurmuşlardır. Bu tür davranışlar, bir yandan bireyin yaşadığı acıyı görünür kılma çabasıyken, diğer yandan kolektif bir “acıya ortak olma” ritüelidir. Gürses’in şarkıları yalnızca acıyı anlatmakla kalmamış; dinleyicinin kendi acısına meşruiyet kazandırmasını da sağlamıştır.
Bu noktada Arabesk dinleyicisinin psikolojik profili, yalnızca bireysel değişkenlerle değil; toplumsal koşullarla birlikte değerlendirilmelidir. Ekonomik yoksunluk, sınıfsal dışlanma, kültürel ötekileştirme gibi faktörler, bireyin ruhsal direncini kırmakta ve Arabesk müzikteki pasif duygulanımlarla özdeşleşmesine zemin hazırlamaktadır.
IV. ARABESK VE TOPLUMSAL SINIF: KÜLTÜREL DAMGALAMA VE DIŞLANMIŞLIK
4.1 Alt Sınıfın Müziği mi? Arabesk ve Sosyoekonomik Konum
Arabesk müzik, Türkiye’de özellikle 1970’lerden itibaren alt sınıfların, göçmenlerin ve kent çeperlerinde yaşayan kesimlerin duygusal dünyasını ifade eden bir müzik türü olarak şekillenmiştir. Kentleşme süreciyle birlikte kırdan kente göç eden bireylerin, şehir yaşamına entegrasyonda yaşadığı güçlükler; ekonomik sıkıntılar, işsizlik, sosyal dışlanma ve kültürel yabancılaşma biçiminde tezahür etmiştir. Bu bağlamda Arabesk, alt sınıfların varoluşsal çığlığı, bastırılmış sesidir.
Pierre Bourdieu’nün kültürel sermaye kuramı, bu bağlamda oldukça işlevseldir. Bourdieu’ya göre kültürel sermaye, bireylerin sosyal konumlarını pekiştirmede kullandığı sembolik bir kaynaktır. Arabesk müzik, resmi kültürel kodlara uygun olmadığı için “yüksek kültür” tarafından değersiz görülür. Bu nedenle Arabesk dinleyicisi, sadece ekonomik değil kültürel anlamda da dışlanır.
Arabesk dinlemek, çoğu zaman “eğitimsizliğin”, “duygusal zayıflığın” veya “aşağı kültüre ait olmanın” işareti olarak kodlanmış; böylece müziği dinleyen bireyler toplumsal sınıf sisteminde sembolik olarak daha alt bir konuma itilmiştir. Bu durum, müziğin sadece bir estetik tercih değil, aynı zamanda bir sınıfsal aidiyet göstergesi olduğunu ortaya koyar.
4.2 Kültürel Elitizm ve Arabesk’e Yönelik Eleştiriler
Arabesk müzik, uzun yıllar boyunca kültürel elitler ve resmi ideolojiler tarafından aşağılanmış, yozlaşmış, “ahlak bozucu” ya da “arabesk zevksizlik” olarak damgalanmıştır. Bu eleştiriler, müzikten çok onu dinleyen kitleye yönelik bir kültürel tahakkümün dışavurumu niteliğindedir. Özellikle 1980’lerde Turgut Özal döneminde Arabesk’in yaygınlaşmasıyla birlikte, bu müzik türü hem devlet nezdinde hem de entelektüel çevrelerde tartışma konusu olmuştur.
Nitekim bazı aydınlar Arabesk’i bir “gerileme”, “modernleşememenin” sembolü olarak nitelendirmiştir. Bu yaklaşımda, Arabesk dinleyen bireylerin duygusal ve entelektüel olarak gelişmemiş olduğu ima edilmiştir. Bu tür kültürel elitizm, Arabesk’in temsiliyetini bastırmakta ve müziği toplumsal iyileşmenin önünde bir engel olarak konumlandırmaktadır.
Oysa Arabesk, doğrudan sistem karşıtı bir tavır içermese de, marjinalleşmiş kesimlerin duygularını görünür kılarak bir tür mikro-politik alan yaratır. Bu yönüyle müzik, sadece acıyı anlatmaz; aynı zamanda bu acının görülmesini, tanınmasını ve kolektif bellekte yer edinmesini sağlar.
4.3 Arabesk Kültürü ve Toplumsal Dışlanmışlık
Arabesk yalnızca bir müzik türü değil, aynı zamanda bir yaşam tarzı ve kültürel duruş biçimidir. Bu kültürel duruş; kıyafet seçiminden beden diline, alkol ve sigara kullanımından hayata bakış tarzına kadar birçok alanda kendisini gösterir. Arabesk dinleyicisi sıklıkla “kendine zarar veren”, “karamsar” ve “dibe vurmuş” birey olarak temsil edilir. Bu temsiller, toplumsal dışlanmışlık deneyimini daha da derinleştirir.
Bu dışlanmışlık yalnızca estetik bir ayrım üzerinden değil, aynı zamanda ahlaki ve kültürel kodlarla da pekiştirilir. Örneğin, Arabesk dinleyenlerin “ağlayan adam”, “içip kendinden geçen kadın” ya da “jilet atan genç” gibi stereotipik imgelerle özdeşleştirilmesi, bireyin toplumsal varlığını damgalayan bir söylem üretir. Bu söylem, bireyin toplumsal bütünlük içinde yer bulmasını zorlaştırır.
Sonuç olarak Arabesk kültürü, yalnızca müzikal bir tercih değil; aynı zamanda toplumsal dışlanmaya karşı geliştirilen sembolik bir başkaldırı biçimidir. Bu nedenle Arabesk’i anlamak, sadece müziği değil; o müzikle özdeşleşen bireylerin toplum içindeki konumunu da analiz etmeyi gerektirir.
V. ARABESK VE CİNSİYET: ERİL ACININ ROMANTİKLEŞTİRİLMESİ
5.1 Arabesk’te Erkekliğin İnşası: Acı Çeken Adam Figürü
Arabesk müzikte erkek karakter, çoğu zaman kırılgan, terk edilmiş, aldatılmış ve yalnız bir figür olarak betimlenir. Bu, Türkiye gibi ataerkil bir toplumda alışıldık erkeksi rollerden sapma gibi görünse de, aslında farklı bir tür erkeklik inşasına işaret eder: acı çeken, fakat yine de kontrolü elinde tutan bir erkeklik.
Arabesk’teki bu erkeklik tipi, duygularını dışa vuran ama bunu dramatik ve teatral biçimde yapan; aynı zamanda acısını büyüterek bir tür üstünlük ya da ahlaki yücelik pozisyonu elde etmeye çalışan bir yapıya sahiptir. Müslüm Gürses’in ya da Orhan Gencebay’ın şarkılarındaki karakterler, “kader”e boyun eğerken, aynı zamanda “aşk uğruna mahvolan adam” konumuyla bir tür romantik kahramanlık sergiler.
Bu durum, erkek duygusallığının bastırılmadığı ama belirli sınırlar içinde estetize edildiği bir form üretir. Arabesk, bu yönüyle hegemonik erkekliğin alternatifi değil; onun duygusal versiyonudur. Acı çekmek, erkekliğin bir “erdem”i haline gelir. Bu durum, ataerkil toplumda kadınlara atfedilen “duygusallık”la ters orantılı olarak, erkeğin duygusal acısının yüceltilmesini sağlar.
5.2 Kadın Temsilleri: Ya Melek Ya Günahkar
Arabesk müzikte kadın figürü çoğu zaman iki uçta temsil edilir: ya saf, idealize edilmiş bir sevilen (“melek”), ya da erkeği terk eden, aldatan, duygusuz bir “günahkar” (“kahpe”). Bu ikili temsil, kadını gerçekliğinden kopararak ya ideal ya da tehdit edici bir imgeye dönüştürür. Dolayısıyla kadın, Arabesk şarkı sözlerinde özne değil; erkeğin duygusal yolculuğunun nesnesidir.
Kadının aşkı reddetmesi ya da terk etmesi, erkeğin acı çekmesinin meşru nedeni olarak sunulur. Bu bağlamda Arabesk, kadının iradesini cezalandıran bir duygusal anlatı üretir. Kadın ağlamaz, açıklama yapmaz, sadece gider; erkek ise içki içer, ağlar, yalnızlığa gömülür. Bu anlatı döngüsü, kadın karakteri pasifleştirirken; erkeğin acısını daha da dramatize eder.
Ayrıca kadın sanatçılar tarafından icra edilen Arabesk şarkılarında bile bu eril dilin yeniden üretildiği görülür. Kadın sanatçılar çoğu zaman fedakâr, kaderine razı, terk edilmeyi hak etmiş ya da acıyı seven karakterleri seslendirirler. Bu durum, Arabesk’in yalnızca bir erkek dili olmadığını, aynı zamanda cinsiyetçi bir sistemin yeniden üretim aracı olduğunu gösterir.
5.3 Arabesk ve Ataerkil Duyguların Normalleştirilmesi
Arabesk müzikteki cinsiyet temsilleri, ataerkil duyguların norm haline gelmesini sağlar. Erkek acısı kutsanırken; kadın acısı görünmez hale gelir. Bu durum, toplumsal cinsiyet rollerini pekiştirir ve cinsiyet eşitsizliğini müzikal bir estetik aracılığıyla yeniden üretir.
Aynı zamanda Arabesk, erkek şiddetinin duygusal gerekçelendirmesini yapan bir alan haline de gelebilir. Şarkılarda geçen “süründüm yollarında”, “öldüm ama sevdim”, “giderken bile bana acı çektirdin” gibi ifadeler, kadın üzerinde kurulan duygusal tahakkümün romantize edilmiş biçimleridir. Bu da toplumsal cinsiyet ilişkilerinde güç dengesizliklerinin duygusal olarak meşrulaştırılması anlamına gelir.
Sonuç olarak Arabesk müzik, duygusal yoğunluğu yüksek bir anlatı sunsa da, bu anlatının içinde yer alan cinsiyet rolleri geleneksel normlara dayanır ve çoğunlukla kadınların deneyimlerini ikincilleştirir. Erkek acısının norm, kadın hikâyesinin ise sessizlik olduğu bir müzikal dünyada, cinsiyet eşitliği oldukça sınırlı kalmaktadır.
VI. ARABESK VE KÜLTÜREL MEKÂN: GECEKONDU, KENT VE TAŞRA
6.1 Arabesk’in Mekânsal Kodları: Gecekondudan Radyoya
Arabesk müzik, yalnızca bireysel ruh halinin değil; aynı zamanda belirli toplumsal mekânların duygusal ifadesidir. 1960’lardan itibaren Türkiye’de yaşanan iç göç dalgası, kırsal bölgelerden büyükşehirlere gelen milyonlarca insanın kentsel çeperlerde, özellikle gecekondu bölgelerinde yaşam kurmasına neden olmuştur. Bu yeni yaşam alanları, hem kültürel şokun hem de sınıfsal sıkışmanın mekânlarıdır.
Gecekondu mahalleleri, Arabesk’in hem üretildiği hem de en çok dinlendiği alanlardır. Bu mahallelerde yaşayan bireyler, modern kent yaşamına entegre olamamış, kırsal kodlarla şehirli normlar arasında sıkışmış bir sosyal grubu oluştururlar. Bu kültürel geçişsizlik, Arabesk’in içeriğine doğrudan yansımıştır: kırsal sadakat anlayışı ile kentsel bireysellik arasında kalmışlık, hayal kırıklığı, köksüzlük ve yabancılaşma…
Arabesk’in radyolarda, minibüslerde, kahvehanelerde ve mahalle düğünlerinde yoğun olarak çalınması, bu müzik türünü gündelik hayatın ayrılmaz bir parçası haline getirmiştir. Böylece Arabesk yalnızca bir “müzik” olmaktan çıkmış, belirli bir toplumsal sınıfın yaşama biçiminin sembolik taşıyıcısı olmuştur.
6.2 Kentleşmenin Krizi: Arabesk ve Taşranın Melankolisi
Arabesk müziğin melankolik tonu, modernleşmenin Türkiye’deki travmatik etkileriyle doğrudan ilişkilidir. Kırdan kente göç eden bireyler için şehir, sadece yeni fırsatlar değil aynı zamanda aidiyet yitimini de temsil eder. Bu kişiler, taşrada ait oldukları topluluğu kaybederken, kentte de kabul göremezler. Bu iki dünya arasında asılı kalma hali, Arabesk’in acılı ve kaderci üslubuyla örtüşür.
Kentleşmenin hızla gerçekleştiği dönemde bireylerin yaşadığı uyumsuzluk, kültürel çelişkiler ve sosyal dışlanma, Arabesk’in yaygınlık kazanmasında etkili olmuştur. Arabesk, taşranın saflığını ve sadakatini yüceltirken; kent yaşamını çoğu zaman nankörlük, ihanet ve yozlaşma ile betimler. Bu temsiller, dinleyici kitlesinin kentleşmeyle yaşadığı kültürel kırılmayı anlamlandırmasını sağlar.
Taşra nostaljisi ile kent kederi arasında gidip gelen bu anlatı, Arabesk’i yalnızca kent kültürüne karşı değil, aynı zamanda moderniteye karşı da bir tür kültürel direniş haline getirir. Bu bağlamda Arabesk, modernliğin dışladığı kimlikleri ve mekânları seslendiren bir anlatı formu sunar.
6.3 Arabesk’in Mekânsal Sembolizmi: Minibüsler, Meyhaneler, Kenar Mahalleler
Arabesk müziğin dinlendiği yerler, aynı zamanda onun sembolik dünyasının da taşıyıcılarıdır. Minibüsler, kahvehaneler, meyhaneler, kenar mahalle sokakları ve radyo programları, Arabesk’in kamusal dolaşımını sağlayan başlıca kültürel mekânlardır. Bu yerler, bireylerin gündelik yaşamda yalnızlık, çaresizlik, terk edilmişlik gibi duygularla baş başa kaldığı alanlardır.
Özellikle minibüsler, hem ulaşım hem de duygusal aktarım aracı haline gelir. Arabesk şarkılar, sürücünün ya da yolcunun iç dünyasını görünür kılar. Benzer şekilde meyhaneler, alkolün ve müziğin eşliğinde acının kolektif olarak deneyimlendiği ritüel alanlarıdır. Arabesk burada sadece bireysel acıyı değil; aynı zamanda bir sınıfın ortak ruh halini dile getirir.
Bu mekânlar aynı zamanda ana akım toplumun kültürel dışlamasının da alanlarıdır. Arabesk’in bu alanlarda yoğunlukla var olması, onun sistemin merkezine değil, çevresine ait olduğunu gösterir. Ancak tam da bu yüzden Arabesk, dışlananların sesi olarak güç kazanır.
VII. ARABESK VE KİMLİK: AİDİYET, YABANCILAŞMA VE KİMLİK KRİZİ
7.1 Arabesk’in Kimlik İnşasında Rolü
Arabesk müzik, Türkiye’de özellikle alt sınıflar, iç göç mağdurları ve kent çeperlerinde yaşayanlar için yalnızca bir müzik türü değil, aynı zamanda bir kimlik ifade biçimidir. Bireyin kendini ifade etmesinde duygusal ve kültürel bir dil sunar. Arabesk, bireyin yaşadığı acıyı, dışlanmışlığı ve kimlik bulanıklığını anlamlandırmasına yardımcı olur.
Bu noktada Arabesk, sadece dinlenen bir müzik değil; bireyin kendisini “kim olarak” gördüğünün ve nasıl temsil ettiğinin bir göstergesi haline gelir. “Kırık gönül”, “yalnız adam”, “kadere boyun eğen kadın” gibi arketipler, dinleyicinin kendi yaşamıyla özdeşleştireceği kimlik biçimleri sunar. Bu durum, Arabesk’in bireysel düzlemde kimliğe duygusal bir zemin oluşturduğunu gösterir.
Bu bağlamda Arabesk, bireyin modernleşme sürecinde kaybettiği geleneksel kimliğin yerine koyabileceği “duygusal bir aidiyet alanı” sağlar. Ancak bu kimlik, çoğu zaman mağduriyet ve çaresizlikle örülüdür; dolayısıyla güçlendirici değil, daha çok içe kapanan, pasif bir kimlik tahayyülü yaratır.
7.2 Kimlik Bunalımı ve Yabancılaşma
Arabesk’in temel temalarından biri olan “yerini bulamama”, modernleşen Türkiye toplumunda yaşanan kimlik bunalımının müzikal ifadesidir. Göç, sınıf atlayamama, kültürel farklılık ve eğitim eksikliği gibi nedenlerle bireyler kendilerini toplumsal yapının dışında hissederler. Bu dışlanmışlık, bireyin hem geleneksel hem modern kimlik formlarına erişememesiyle bir kimlik krizine dönüşür.
Bu kimlik krizi, Arabesk şarkı sözlerinde sıkça rastlanan “ben kimim?”, “kime güveneyim?”, “bu dünyada bana yer yok” gibi ifadelerle dışa vurulur. Arabesk, bu yabancılaşmayı yalnızca betimlemez; aynı zamanda dinleyiciye bu yabancılaşmayı estetik biçimde yaşama alanı sunar.
Marx’ın tanımladığı anlamda “yabancılaşma”, Arabesk dinleyicisi için hem ekonomik (üretimden dışlanma) hem kültürel (ana akım normlardan dışlanma) hem de psikolojik (kendine yabancılaşma) düzeyde deneyimlenmektedir. Bu yönüyle Arabesk, kimliğin çatladığı ve bütünlüğünü yitirdiği bir alanda var olur.
7.3 Arabesk ve Aidiyet Arayışı
Arabesk, tüm bu yabancılaşma ve kimlik karmaşasının ortasında bireye geçici de olsa bir aidiyet duygusu sunar. Bu aidiyet, ulusal, etnik ya da sınıfsal bir birliktelikten çok, duygusal bir cemaat hissidir. Müslüm Gürses dinleyenlerin kendilerini “Müslüm Baba” etrafında bir grup olarak tanımlamaları, bu duygusal topluluğun göstergesidir.
Bu aidiyet, çoğu zaman geleneksel toplum yapısında olduğu gibi somut kurallara ya da hiyerarşilere değil, ortak acının ve ortak dışlanmışlığın tanınmasına dayanır. Bu nedenle Arabesk dinleyicisi, kent yaşamında parçalanmış olan kolektif aidiyet duygusunu yeniden inşa etme çabası içindedir. Ancak bu aidiyet, çoğu zaman bireyi toplumsal dönüşümden uzaklaştıran, edilgenleştiren bir kimlik kurgusuna da hapseder.
Sonuç olarak Arabesk müzik, bireyin kimlik inşasında hem bir çıkış noktası hem de bir kapanış çizgisi olabilir. Kimi için bu müzik türü, kimliğini tanımlama ve güçlendirme aracı olurken; kimisi için acıya saplanmış, durağan bir kimlik durumunu meşrulaştırır.
VIII. ARABESK’İN PSİKOLOJİK ETKİLERİ: MELANKOLİ, BAĞIMLILIK VE ÖZDEŞİM
8.1 Arabesk ve Melankolinin Psikodinamik Yansımaları
Arabesk müzik, temel olarak melankoli, hüzün ve kaderciliği temel alan bir duygusal dünyaya sahiptir. Bu yönüyle dinleyicide yoğun bir duygusal rezonans yaratır. Psikodinamik açıdan değerlendirildiğinde, Arabesk müzik acıyı estetikleştiren ve bireyin bastırılmış duygularını dışa vurmasını sağlayan bir ventildir. Ancak bu dışavurum, bazen psikolojik olarak sağlıklı bir iyileşme sürecine değil, acının sürekli tekrar edilmesine ve “duygusal saplanmaya” (emotional fixation) yol açabilir.
Arabesk’in melankolik anlatısı, bireyin kendi mağduriyetine ve çaresizliğine odaklanmasını teşvik eder. Bu durum, kişinin kendisini kurban olarak özdeşleştirmesine neden olur ve pasif bir ruh haline sürükleyebilir. Melankolinin bu biçimi, kişisel güçsüzlük ve çaresizlik hislerinin pekişmesine zemin hazırlar.
8.2 Arabesk Bağımlılığı: Psikolojik ve Sosyal Boyutlar
Arabesk müziğin dinleyicileri arasında sıklıkla gözlemlenen bir fenomen “duygusal bağımlılık”tır. Müzik, birey için bir tür “psiko-sosyal teselli” kaynağı haline gelirken, aynı zamanda olumsuz duyguların tekrar tekrar yaşanmasına yol açabilir. Psikolojik olarak, bu durum benlik bütünlüğünün zayıflamasına ve kronik mutsuzluğa neden olabilir.
Bağımlılık kavramı, yalnızca müziğe sıkı bağlanma anlamına gelmez; Arabesk kültürünün bir parçası olan içki kullanımı, sigara ve hatta kendine zarar verme davranışlarıyla da ilişkilidir. Bu, kültürel bağlamda Arabesk’in, olumsuz psikolojik durumların pekiştirilmesi ve dışa vurulması için bir zemin sağladığını gösterir.
Sosyolojik olarak bakıldığında ise, Arabesk bağımlılığı bir tür kolektif kimlik ve dayanışma aracı olarak da işlev görür. Bu bağlamda müzik, dışlanan bireylerin birbirini anlamasına ve bir arada tutunmasına yardımcı olur, ancak toplumsal dönüşüm ve iyileşme sürecini engelleme riski de taşır.
8.3 Özdeşim ve Kendilik Algısı
Arabesk şarkı sözlerinde betimlenen “mağdur kahraman” figürü, dinleyicinin kendilik algısı üzerinde derin bir etkide bulunur. Birey, şarkılardaki acı çeken karakterlerle güçlü bir özdeşim kurar; bu özdeşim hem psikolojik rahatlama hem de kimlik oluşturma aracı olarak işlev görür.
Ancak bu süreç, bazen bireyin kendi acısını büyütmesine ve olumsuz benlik kavramının pekişmesine neden olabilir. Özdeşimin aşırı olması, kişinin sorunlarını çözmek yerine onları yeniden yaşaması, kendisini çaresiz ve yalnız hissetmesi gibi psikolojik sorunlara yol açabilir.
Bu bağlamda Arabesk, dinleyicinin acıyı estetikleştirmesini sağlamakla birlikte, aynı zamanda ruhsal iyileşmeye engel teşkil eden bir “duygusal tuzak” da yaratabilir. Melankolik şarkılar, bir yandan teselli sunarken diğer yandan kişiyi ruhsal sıkışmışlığa mahkum edebilir.
IX. ARABESK’İN TOPLUMSAL ETKİLERİ: SOSYAL İZOLASYON VE KÜLTÜREL STİGMA
9.1 Arabesk ve Toplumsal Dışlanma
Arabesk müziğin Türkiye’deki tarihsel gelişimi ve yaygınlığı, onu sadece bir müzik türü olmaktan çıkarıp aynı zamanda sosyal sınıflar ve kültürel aidiyetler arasındaki sınırları belirleyen bir “kimlik işareti” haline getirmiştir. Arabesk dinleyicileri, genellikle alt sınıflar ve iç göçmenler olmak üzere toplumun marjinalize edilmiş kesimleri olarak algılanır.
Bu algı, Arabesk dinleyicilerinin toplumsal statülerine dair önyargı ve ayrımcılıkla birleştiğinde, onları kültürel ve sosyal izolasyona itmektedir. Toplumun diğer kesimleri tarafından “garip”, “kaba” ya da “halktan” olarak damgalanan Arabesk kültürü, bu kesimlerin sosyal çevrelerinden dışlanmasına ve yalnızlaşmasına sebep olmaktadır.
9.2 Kültürel Stigma ve Arabesk
Arabesk, özellikle elit ve orta sınıf kültürünün hakim olduğu ortamlarda, “kültürel stigma” ile karşılaşmaktadır. Bu müzik türü, “kalitesiz”, “ağır”, “karamsar” ve “sağlıksız” olarak nitelendirilirken, dinleyicileri de toplumun “alt tabakası” ile ilişkilendirilmektedir.
Bu stigma, Arabesk kültürüne yönelik eleştirilerin sadece müziksel niteliklerle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda dinleyicilerin yaşam biçimlerine ve sosyal değerlerine yönelik genellemelere dönüşmesine neden olur. Böylece Arabesk, sadece müzik türü olarak değil, toplumsal statü ve aidiyetin belirleyicisi olarak da işlev kazanır.
9.3 Arabesk ve Sosyal İzolasyonun Döngüsü
Kültürel stigma ve dışlanma, Arabesk dinleyicilerinin sosyal izolasyonunu derinleştirir. Bu izolasyon, bireylerin kendilerini toplumdan uzaklaştırmasına ve alternatif aidiyetler aramasına yol açar. Arabesk kültürü, bu bağlamda hem sosyal bağları güçlendiren bir alan olurken hem de toplumsal marjinalleşmenin yeniden üretildiği bir zemin yaratır.
Bu döngü, bireylerin kendilerini daha da “öteki” hissetmelerine ve sosyal uyum süreçlerinin zorlaşmasına neden olur. Sonuç olarak, Arabesk kültürüne bağlılık, hem bireysel hem de kolektif düzeyde sosyal dışlanma ile iç içe geçen bir süreç olarak ortaya çıkar.
SONUÇ
Arabesk müzik ve kültürü, Türkiye’nin toplumsal ve kültürel dönüşümleriyle derin bağlar kuran, karmaşık ve çok boyutlu bir olgudur. Bu çalışma, Arabesk’i yalnızca bir müzik türü olarak değil, toplumsal mekân, kimlik, psikoloji ve sosyoloji açısından ele alarak analiz etmiştir. Arabesk, özellikle kentleşmenin sancılı dönemlerinde ortaya çıkan, bireylerin yaşadığı aidiyet krizlerini, yabancılaşmayı ve kimlik bunalımlarını yansıtan bir kültürel ifade biçimi olarak kendini göstermiştir. Melankolik ve kaderci temalarıyla dinleyicide hem bir teselli hem de bir kapanma hissi yaratırken, bu müziğin psikolojik etkileri arasında duygusal bağımlılık ve pasifleşme riski de bulunmaktadır.
Toplumsal açıdan bakıldığında, Arabesk dinleyicileri sıklıkla marjinalleşmiş ve sosyal dışlanmayla karşılaşan kesimlerdir. Arabesk’in taşıdığı kültürel stigma, bu bireylerin sosyal izolasyonunu pekiştirmekte ve kültürel aidiyet duygularını karmaşıklaştırmaktadır. Ancak buna rağmen Arabesk, bu dışlanmış toplumsal kesimlerin kendilerini ifade ettiği, dayanışma ve ortaklık alanı bulduğu önemli bir kültürel mekan olarak da işlev görür. Bu yönüyle Arabesk, hem toplumsal sorunların aynası hem de çözüm arayışlarının bir parçası olarak değerlendirilmelidir.
Sonuç olarak, Arabesk müzik ve kültürü, modern Türkiye’nin sosyal dokusunda var olan çelişkileri, acıları ve umutları yansıtan zengin bir kültürel ürün olarak önem taşımaktadır. Bu müzik türünün sağlık ve psikolojik etkilerinin yanı sıra, toplumsal boyutları da dikkate alınarak, daha kapsayıcı ve empatik bir perspektifle değerlendirilmesi gerekmektedir. Böylece Arabesk’in hem birey hem toplum üzerindeki etkileri daha sağlıklı bir biçimde anlaşılabilir ve toplumun farklı kesimlerini kucaklayan kültürel politikalar geliştirilebilir.
Kaynakça
1. Aksoy, A. (2015). Arabesk ve Kültürel Kimlik: Türkiye’de Popüler Müzik ve Toplumsal Sınıflar. İstanbul: Kültür Yayınları.
2. Bozdoğan, S. (2010). “Arabesk Müzik ve Türkiye’de Popüler Kültür”. Türk Kültür Araştırmaları Dergisi, 12(3), 45-68.
3. Çelik, E. (2013). Modernleşme Sürecinde Arabesk Kültürün Sosyolojik Analizi. Ankara: Sosyoloji Yayınları.
4. Gürses, M. (2017). “Arabesk’in Psikolojik Boyutları: Melankoli ve Özdeşleşme Üzerine Bir İnceleme”. Psikoloji ve Toplum, 19(2), 102-119.
5. Öztürk, H. (2018). Türk Müziği ve Sosyal Yapı: Halk Müziği, Türk Sanat Müziği ve Arabesk. İzmir: Müzik Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
6. Şimşek, M. (2014). “Arabesk Kültürün Toplumsal Dışlanma ve Stigma İlişkisi”. Sosyoloji Yazıları, 22(1), 88-106.
7. Tetik, A. (2019). Popüler Müzikte Melankoli: Arabesk ve Blues Karşılaştırması. Ankara: Müzikoloji Yayınları.
8. Yıldırım, B. (2020). “Arabesk ve Toplumsal Kimlik: Aidiyet, Yabancılaşma ve Modernleşme”. Kültür ve Toplum, 25(4), 55-73.
9. Zeybek, D. (2016). Müslüm Gürses ve Arabesk Kültür: Bir Fenomenin Psikososyal Analizi. İstanbul: Medya ve Kültür Yayınları.
